Ooit stond er een synagoge. Woonden er zo’n 240 Joden. Kreeg de stad naam als centrum van Tora- en Talmoedstudie. Tot de Tweede Wereldoorlog. Toen de meeste Joodse inwoners van Nijkerk werden gedeporteerd en vermoord.
De Gelderse stad is haar vroegere bewoners niet vergeten. De sporen zijn summier. Maar de overblijfselen en verhalen die er nog zijn, worden in leven gehouden. Zoals de voormalige synagoge en het Joods monument en in exposities van Museum Nijkerk.
In 2005 liep Jan Dokter (85) voor het eerst de route: van de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam – ooit de verzamelplaats voor de deportatie van Joden – tot Kamp Westerbork – voor velen de laatste stop in Nederland. Ter nagedachtenis aan twaalf familieleden die de oorlog niet overleefden.
Zeven jaar later werd het dankzij Dokter een officiële wandelroute: het Westerborkpad. Rolstoeltoegankelijk en volledig wit-rood gemarkeerd. Een wandeling langs ruim zestig historische locaties gelinkt aan de jodenvervolging. Die ook Nijkerk aandoet.
De synagoge
Oftewel ‘de synagoge met het gouden dak’. De bouw in 1801 heeft blijkbaar heel wat gekost; de bijnaam verwijst naar het fortuin dat destijds nodig was om het gebedshuis te bouwen.
De synagoge stamt uit de tijd dat de Hoogduitse Joodse gemeenschap groeide en het aantal Italiaanse Joden in Nijkerk afnam. Het leidde tot een fusie van de twee. Nijkerk kreeg in de decennia daarna naam als centrum van Tora- en Talmoedstudie.
Er woonden op het moment van de bouw tussen de 200 en 250 Joden in de stad. Ruim een eeuw later liep dat aantal terug. Toch werd de synagoge bij het 125-jarig bestaan nog gerestaureerd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd dat teniet gedaan: het gebouw raakte beschadigd door een granaatinslag.
Het Joodse leven kwam na de oorlog niet meer terug in Nijkerk. De resten van de synagoge werden verkocht, onherkenbaar omgebouwd tot een schoenenwinkel. Anno 2020 twee winkelruimtes.
Het Joods monument
Bij aanvang van de Tweede Wereldoorlog woonden er nog enkele tientallen Joden in Nijkerk. In april 1943 werden ze bijna allemaal overgebracht naar Kamp Vught, om daarna gedeporteerd te worden naar het oosten. Slechts weinigen keerden terug.
In 2002 – op de dag dat wereldwijd de Sjoa werd herdacht – werd aan de Bruins Slotlaan het Joods Monument onthuld. Ter nagedachtenis aan die 48 leden van de Joodse gemeenschap, die in de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord.
Een gedenksteen in de vorm van een davidster. Met tranen van cement uit de voegen van de muurtjes, alsof de stenen huilen. In de gedenksteen zijn drie tranen van glas ingemetseld. Twee daarvan bevatten een sleutel van de voormalige Nijkerkse synagoge.
Dat is overigens niet het enige waarmee zij in de stad worden herdacht. In Nijkerk liggen ook de bekende Struikelstenen, oftewel messing naamplaatjes in het trottoir bij het laatste woonadres van Joodse slachtoffers. Dankzij Museum Nijkerk en de plaatselijke scouting jaarlijks grondig opgepoetst.
Museum Nijkerk
Onderzoek doen en de cultuurhistorie van Nijkerk toegankelijk maken; dat is wat het museum zich als doel heeft gesteld. Een belangrijk onderdeel daarvan is het Joodse verhaal. Met onder andere een expositie over 75 jaar bevrijding van Nijkerk. Foto’s, films en ooggetuigenverslagen vertellen het verhaal van die bevrijding en van de Joodse historie.
Daarnaast is er sinds 2017 een expositie over het Westerborkpad. Als ambassadeur van de route opende de burgemeester van Nijkerk het persoonlijke archief van Dokter in Museum Nijkerk. Met films, foto’s, boeken. Inclusief het keppeltje dat Dokter kreeg toen hij drie jaar was. Twee jaar later zou de oorlog uitbreken.
Museum Nijkerk
Tijdens de Maand van de Geschiedenis organiseert Museum Nijkerk in samenwerking met Jan Dokter een wandeling. Op 20 oktober leidt Dokter of een van de stadsgidsen je rond langs de Joodse sporen in Nijkerk. Waaronder de voormalige synagoge, het Joods Monument en het museum.
Wil je de proloog van het Westerborkpad in Amsterdam lopen? Meld je dan bij Jan Dokter voor meer informatie. Let op: Aanmelden voor deze wandeling is niet meer mogelijk.